Diyanet İlmi Dergi
Eylül 2025
Diyanet İlmî Dergi’nin değerli okurları! Yeni sayımızı, alanlarına katkı sunacağını düşündüğümüz on beş makale ile istifadenize sunuyoruz. Serkan Çelikan, “Cezasını Çeken Müminlerin Cehennemden Çıkarılacaklarını Bildiren Rivayetler Üzerine Bir Değerlendirme” isimli makalesiyle birçok sahâbîden nakledilen önemli sayıda rivayete ulaşmış ve bunların sahih ve hasen düzeyinde olduklarını ilgili literatürden belirleyerek Müslümanların cehennemde cezasını çektikten sonra cennete gidecekleri inancının temelsiz bir inanç sayılamayacağı sonucuna varmıştır. Fatih Mehmet Yılmaz, “İ‘râbın Anlama Etkisi: ‘Her İnsanın Bir Karîn’i Vardır’ Rivayeti Özelinde Bir İnceleme” başlıklı hadis çalışmasıyla; “her insanın bir karîn’i vardır” rivayetlerini, metinlerinde geçen "أسلم" kelimesinin “fetha” ve “zamme” ile okunuşlarına göre gruplandırarak her iki i‘râba göre kazandığı anlam itibarıyla da tahlile tabi tutmuştur. “Hadis Kaynakları Bağlamında Garânîk Rivayetleri” konulu araştırmasıyla Ufuk Dağlıoğlu, hadis müktesebatında yer alan ve içerisinde Garânîk ifadesinin bulunduğu rivayetleri senet ve ricâl açısından incelemeyi, Garânîk ifadesi yer almayan konu ile alakalı rivayetlerle mukayese etmeyi amaçlamıştır. Veli Tatar, “Ahmed b. Hanbel’in Mütevekkîl’e Gönderdiği Risâle’nin Ona Aidiyeti, Mahiyeti ve Hadis Kaynakları” adlı incelemesiyle Ahmed b. Hanbel’in Mihne sonrasında Halife Mütevekkil’in kendisine Kur’an ile ilgili sorduğu bazı sorulara cevap mahiyetinde kaleme aldığı Risâle’sinin hadis ilmi açısından genel bir değerlendirmesini ve içerisinde yer alan hadislerin tahricini yapmaktadır. Hasan Hüseyin Güller, “Mânevî Arınma İmkânı Olarak Tövbe ve Psikososyal Yansımaları: Hadisler Işığında Bir Analiz” isimli çalışmasıyla tövbeyi, hem ruhsal bir arınma süreci hem de bireyin benliğini ve aidiyetini yeniden inşa etmesine katkı sağlayan psikososyal bir iyileşme aracı olarak değerlendirmektedir. Yıldıray Kaplan, “Dâbık Rivayeti Bağlamında İstanbul’un Yeniden Fethine Dair Bir İnceleme” başlıklı makalesiyle ilgili rivayeti senet ve metin olarak tahlile tabi tutup değerlendirmelerde bulunmaktadır. Mustafa Bodur, “Cumhuriyet Dönemi Latin Harfli İlk Tecvid Kitabı Olarak Kur’an Dili Alfabesi ve Okuma Kaideleri (1945–Münif Çelebi) Üzerine Bir İnceleme” adlı makalesiyle Münif Çelebi’nin söz konusu eserini hem tarihî hem didaktik bağlamda analiz ederek erken Cumhuriyet Dönemi dinî pedagojisinin yeniden inşa sürecini değerlendirmeye tabi tutmuştur. Ayşe Aktaş Sivlim, “Osmanlı Şam’ında Yaşamış Bir Sûfî Fakîh Abdülganî en-Nâblusî: Fıkıh Düşüncesi ve Hanefî Mezhebindeki Konumu” isim- li araştırmasıyla Nâblusî’nin fıkıh külliyatından hareketle bir sûfî fakîh olarak meselelere bakışını; fıkıh düşüncesi ve mensubu olduğu Hanefî mezhebindeki konumunu ortaya koymaya çalışmaktadır. “Taşköprülüzâde Ahmed Efendi’nin Müdafaa Risâlesi: Tahkîk ve Tahlîl” konulu çalışmasıyla İdris Polat Taşköprülüzâde’nin kadılık görevinde karşılaştığı eleştirilere cevaben kaleme aldığı ve Osmanlı hukuk düşüncesi açısından dikkate değer olan Risâle fî’z-zebbi ‘an ḥarîmi’ş-şerîʿa adlı risâlesini ilmî neşir yöntemiyle gün yüzüne çıkarmayı amaçlamaktadır. Fatih Okumuş, “Legal and Theological Foundations of Conversion to Islam (Ihtidā) in Islamic Jurisprudence (fiqh)” adlı makalesiyle ihtidâ olgusunu hukukî, teolojik ve ahlâkî boyutlarıyla ele alarak İslâm’a intisap etmenin doktriner temellerini, usulî çerçevesini ve sosyo-hukukî yansımalarını incelemektedir. “Kādî Abdülcebbâr’ın Epistemolojisinde Bilginin Mahiyeti ve Zarûrî Bilgi” isimli araştırmasıyla Mehmet Şaşa, Kādî Abdülcebbâr’ın perspektifinden zarûrî bilginin özelliklerini ve kısımlarını ortaya koymaya çalışmaktadır. Zeynep Hümeyra Koç, “Şehbenderzâde Filibeli Ahmed Hilmi’nin Yeniliği Gerekli Kılan Metodolojisinde Taklit ve İctihad Vurgusu” başlıklı çalışmasıyla Osmanlının son dönem münevverlerinden olan Filibeli’nin görüşlerini, taklit eleştirisi ve ictihad önerisi bağlamında incelemektedir. Habibe Kazancıoğlu, “Osmanlı Ordusunda Tabur İmamı Atamaları (1320- 1330/1902-1912)” adlı makalesiyle Osmanlı Devleti ordusunda hem kara hem de deniz kuvvetlerinde beratla tayin edilmiş subay rütbesinde görevlendirilen imamların atanma şartları ve görevlerine dair hususlara 1902- 1912 yılları arasını resmî vesikalarla araştırarak ışık tutmaktadır. Ali Birinci, “Kur’an Kursu Öğreticilerinin Eğitim ve Çocuk Kavramlarına İlişkin Metaforik Algıları” isimli çalışmasıyla, alan yazına katkıda bulunmaktadır. “Dijital Dönüşümün Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınlarına Etkisi: Diyanet Aylık Dergi ’ye Yönelik Bir İçerik Analizi” konulu çalışmasıyla Mustafa Çuhadar, Diyanet İşleri Başkanlığındaki dijitalleşmenin serencamını süreli yayın olan Diyanet Aylık Dergi’de yayımlanan yazılar özelinde ortaya koymaktadır. Müelliflere, dergimize ve ilim dünyamıza sundukları katkılardan dolayı teşekkür ediyor, okurlarımızı kıymetli çalışmalarıyla baş başa bırakıyoruz. Prof. Dr. Huriye Martı
Diyanet İlmi Dergi
Haziran 2025
Diyanet İlmî Dergi’nin değerli okurları! Alanlarına katkı sağlayacağını düşündüğümüz on dört makale ile dergimizin 61/2. sayısını istifadenize sunuyoruz. Mesut Kaya, “Taberî Hanbelîlerin Baskısına Maruz Kaldı mı? Taberî’nin İsrâ Sûresi 79. Âyeti Tefsiri Üzerine Bir Değerlendirme” başlıklı makalesiyle tefsir tarihinde mümtaz bir yere sahip olan Taberî’nin bazı görüşleri sebebiyle baskı gördüğüne dair algıya onun makam-ı mahmud kavramının geçtiği âyete yaptığı tefsir üzerinden eleştirel yaklaşmakta ve bu algının Taberî sonrası dönemde oldukça abartıldığını dile getirmektedir. “Zeccâc’ın Ahmed b. Hanbel’e Yaptığı Atıfların Tefsir Tarihi Açısından Tahlili” adlı çalışmasıyla Abdulcabbar Adıgüzel, Zeccâc’ın filolojik ve rivayet merkezli Meâni’l-Kur’ân adlı eserindeki rivayetlerde ana kaynak olarak Ahmed b. Hanbel’in et-Tefsîr adlı kitabını kullanmasını tahlil ederek ilk dönem tefsir anlayışına yönelik alana katkı sunmaktadır. Abdullah Karaca “Bilimsel Tefsire Yönelik Tutumlara Dair Yeni Bir Tasnif Denemesi” isimli makalesini “Bilimsel tefsire yönelik tutumlar genellikle bilimsel tefsiri ‘savunanlar’ ve ‘karşıtlar’ gibi ikili yahut ‘kabul’, ‘mutedil’ ve ‘ret’ şeklinde üçlü bir taksimle sınıflandırılmaktadır. Bu makale, mevcut ikili veya üçlü sınıflandırmaların ötesine geçmek ve müfessirlerin bilimsel verilere bakış açılarını daha geniş bir perspektifle incelemek amacıyla yeni bir tasnif önerisi sunmaktadır.” şeklinde betimlemektedir. Tefsir alanına “Zemahşerî’nin Perspektifinden Kur’ân’daki Tekrarlar: Anlam, Hikmet ve Fonksiyonel Analiz” başlıklı çalışmasıyla Şafak Çatal katkıda bulunmaktadır. Sabuhi Shahavatov, “Şiî Tefsirde Mu’tezile İzleri Haberî Sıfatların Yorumu” adlı makalesiyle kelâm ekolleri ve müfessirler arasındaki etkileşimi Mu‘tezile ile İmâmiyye arasındaki ilişkinin varlığını merkeze alarak sorgulamakta; konuya bu iki mezhebin haberî sıfatlara getirdiği yorumlar üzerinden yaklaşmaktadır. Rabia Hacer Bahçeci, “Kur’an Dilinin Burhânî Niteliği: İbn Teymiyye’nin Mantık Eleştirileri Bağlamında Bir İnceleme” adlı makalesiyle, “İbn Teymiyye’nin Kur’an dilinin epistemolojik değeri hakkındaki görüşlerini, özellikle klasik mantıktaki bilgi değeri kategorilerine yönelik eleştirileri bağlamında incelemektedir. Abdurrahman Ensari, “Oruç Âyetleri Bağlamında Kur’an-Sünnet İlişkisi Üzerine Bir Değerlendirme” başlıklı çalışmasıyla dinî bilginin kaynağının sadece Kur’an olduğu düşüncesini oruç âyetleri özelinde sünnetin belirleyiciliği çerçevesinde ele almıştır. Ekrem Koç, “Hanefî Mezhebinde İstihsana Yönelik Bir Tavır: Bişr b. Gıyâs el-Merîsî Örneği” adlı makalesiyle Hanefî fıkıh literatüründe Ebû Yusuf’un öğrencisi olarak anılan Bişr b. Gıyâs el-Merîsî’nin istihsan yöntemine yönelik mesafeli tutumunu incelemektedir. “Kavramsal Tutarlılığın Önemi Bağlamında Gazzâlî’nin Müşterek Lafızlara Yaklaşımı” konulu çalışmasıyla Fehmi Soğukoğlu, Gazzâlî’nin kelâmî konulardaki “müşterek lafız”larla ilgili metodunun kavramsal tutarlılık boyutunu iman, Kur’an, kadim, akıl, bilgi, nefs ve mecâz kelimelerine yüklediği anlamlar üzerinden ortaya koymaktadır. “J. Locke Epistemolojisinde İman Akıl İlişkisi ve Tanrı’nın İnayeti” isimli makalesinin amacını Mahmut Buyankara, “Katı akılcı bir filozof olarak değerlendirilen John Locke’un bilgi kuramı çerçevesinde vahiy anlayışını incelemek; vahiy yoluyla elde edilen bilgi ile doğal bilgi arasındaki ilişkiyi nasıl temellendirdiğini ortaya koymak ve bu bağlamda ilâhî inayetin epistemolojik işlevini değerlendirmektir.” şeklinde belirtmektedir. İsmail Yalçıntaş, “Ahlâk İçin Din Gerekli midir? Babanzâde Ahmed Nâim Merkezli Bir İnceleme” başlıklı makalesiyle Babanzâde’nin ahlâk anlayışını din-felsefe çerçevesinde ele almakta, ahlâkın akli ve dinî temellendirilmesinin niteliğini analiz etmektedir. Sevda Aktulga Gürbüz, “Şam’ın Zengin Tasavvufî Kültüründe Yetişen Bir Âlim ve Âbid Ubeydullah b. Muhammed Semerkandî ve Risaleleri Bağlamında Tasavvufî Görüşleri” adlı incelemesiyle Semerkandî’nin tasavvuf literatürüne sunduğu katkıları konu edinmektedir. Araştırmasının temel amacını, “Diyanet İşleri Başkanlığı tarafından yayımlanan ilk elifbâ olma özelliğine sahip Kur’an Okumaya Giriş’ten başlayarak, 2012 yılına kadar hazırlanan elifbâları incelemek, elifbâ yazımında yaşanan değişimi değerlendirmek, elifbâ öğretiminde benimsenen ilke ve yöntemleri tespit etmek ve tarihî birikimden istifade ederek yeni hazırlanacak elifbâlara önerilerde bulunmaktır.” şeklinde özetleyen Hatice Ayar, “Cumhuriyet Dönemi’nde Kur’ân-ı Kerîm Öğretiminde Kullanılan Elifbâlar (1972-2012)” konulu çalışmasıyla alana katkı sunmaktadır. Halim Yar, “Sâib-i Tebrîzî’nin Ney Gazeline Ömer Fâik’in Şerhi (İnceleme-Metin)” isimli makalesiyle Ömer Fâik’in Sâib-i Tebrîzî’ye ait ney konulu Farsça gazelinin şerhini şekil ve içerik yönünden incelemektedir. Dergimizde yer alan ve ilim dünyamıza katkı sunan araştırmacılara teşekkür ediyor, sizlere bereketli okumalar diliyoruz. Prof. Dr. Huriye Martı
Diyanet İlmi Dergi
Mart 2025
Diyanet İlmî Dergi’nin değerli okurları! Alanlarına katkı sağlayacağını düşündüğümüz on dört makale ile dergimizin 61/1. sayısını istifadenize sunuyoruz. Selim Çakıroğlu, “İlimler Tasnifinde Kıraat İlminin Yeri: Miftâḥu’s-saʿâde ve Tertîbü’l-‘ulûm Özelinde” isimli makalesiyle şer‘î ilimler sıralamasında kıraat ilminin sahip olduğu konumu Osmanlı ulemasından Taşköprizâde ve Saçaklızâde’nin eserleri üzerinden analiz etmektedir. Mustafa Mehmetoğlu ise “Sûrelerin Faziletlerine Dair Rivayetlerin Sûrelerin İçeriği ile İlişkisi” adlı çalışmasında tefsirin alt dalı fedâilü’l-Kur’ân konusuna, sûrelerin üstünlüklerini barındıran sahih ve hasen rivayetler üzerinden yer vermektedir. “Ignaz Goldziher’in Kur’an’ın Tahrife Uğradığı İddialarının Tahlil ve Tenkidi -İslâm Tefsir Ekolleri adlı Eseri Özelinde-” başlıklı araştırmasıyla Fatih Özaktan çalışmasının amacını “Goldziher’in Kur’an’a bakışını tespit etmek, onun gibi düşünen oryantalistlerin görüşlerinin analizini yapmak ve meselenin doğru zeminde tartışılmasına katkı sunacak delilleri ortaya koymaktır.” şeklinde dile getirmektedir. Yahya Solmaz, “İslam İktisadının Temel İlkeleri Bağlamında Vahiy Dönemi Uygulamaları (Pazar, Para ve Ticari Akitler)” isimli makalesiyle Hz. Peygamber’in pazar ekonomisiyle ilişkili düzenlemelerini, tedavüldeki paralar ve ticari akitler bağlamında geçmişten tevarüs eden uygulamalara karşı tutumunu ortaya koymaya çalışmıştır. Mustafa Dumlupınar ise “Evzâî ve Mehir Konusundaki Fıkhî Görüşleri” adlı araştırmasıyla hicrî ikinci asırda yaşayan ve Şam halkının müftüsü ve tâbi oldukları müctehidi olan Abdurrahman b. Amr el-Evzâî’nin mehir konusundaki görüşlerini tespit etmeye çalışmıştır. Mehmet Sayğin - Mehmet Nezir Ceylan, “Erken Dönem Eserlerinde Âm ve Hâs Kavramları Bağlamında Fıkıh Usulünün Kelâm İlmine Etkisi” isimli makaleleriyle İslâm âlimlerinin, dinî naslardaki ifadeleri metodolojik açıdan incelemeleri ve kapsamlarına göre âm ve hâs olarak sınıflandırmalarının kelâm ekolleri üzerindeki etkisini değerlendiriyorlar. Furkan Erbaş, “Sünnî-Mâlikî Ulemânın İfrîkıye’de Fâtımî Yönetimine Karşı Tutumu”, adlı çalışmasıyla 3/9. yüzyılın sonlarında Mağrib’i ele geçiren Fâtımî yönetimine karşı Mâlikî ulemânın çeşitli pasif ve aktif direniş varyasyonlarıyla attıkları adımların izini sürmüş Fâtımîler’in İfrîkıye’de daha fazla tutunamadığı sonucunu tespit etmiştir. Muhammed Yusuf Akbak, “Zaman ve Ruhun Kesiştiği An: Tasavvufî Geleneğin Seher Vaktine Bakışı” başlıklı makalesiyle sûfîlerin zaman yönetimlerinde seher vaktine dair yorumları, bu vaktin kişinin manevi olgunluğa erişme noktasındaki katkılarına dair tespitlerini dile getirmektedir. Dede Korkut anlatılarının; insanın hata ve kusurlarından tecrübe ile soyutlanarak kemale ulaşma yolculuğuna dair vurgusunu Musa Kaval, “Dede Korkut Kitabı’ndaki Dum- rul’un Delilikten Velîliğe Tekâmül Yolculuğu” adlı makalesiyle ele almaktadır. “Kötülüğün Sıradanlaşması: Gazze Soykırımı Örneği” isimli çalışmasında Hande Nur Bozbuğa; Hannah Arendt’in radikal kötülük ve kötülüğün sıradanlığı kavramları üzerinden Gazze’de yaşanan soykırımın; bireysel, kurumsal ve sistematik bir biçimde gerçekleştirildiğini ortaya koymaktadır. Kayhan Özaykal, “Bilimsel Gerçekçilik ve Kelâm: Gözlemlenemeyen Hakikatleri Mâtürîdî ile Keşfetmek” başlıklı çalışmasında görünmeyen varlıklarla ilgili kelâmî soruların bilim felsefesindeki sorularla örtüştüğünü ve kelâmda benimsenen pozisyonun, bilimsel gerçekçilik konusundaki duruşu büyük ölçüde belirleyeceğini Mâtûrîdî’nin yaklaşımı çerçevesinde ele alınmaktadır. Ferdi Kaya - Haci Ömer Özden, “Oğuz Kağan Destanı ve Fârâbî Felsefesinde Devlet ve Hükümdar Anlayışı” adlı makaleleriyle Fârâbî’nin siyaset felsefesinde eski Türk kültürünün izlerini aramakta ve destanların mitolojik unsurlar taşıması sebebiyle mitolojik ve felsefî düşünce arasında bir karşılaştırma yapma imkânını da araştırmaktadırlar. “İslâmî Aile Değerlerinden “Kefâet” Kavramının Habitus Bağlamında Sosyolojik Değerlendirmesi” isimli çalışmalarıyla Nimet Keseli Ustabaşı - Abdurrhaman Kurt, Fransız Sosyolog Pierre Bourdieu’nun habitus, alan ve sermaye kavramları üzerinden, İslâmî aile değerlerinden biri olan kefaet kavramının sosyolojik bir değerlendirmesini yapmaktalar. Seyhan Özsoy, “Mazlum Bir Halkın Direnişinin Edebiyata Yansımaları (Filistin Özelinde) ve Muîn Tevfik Bseiso’nin el-Medînetu’l-Muhâsara adlı Şiirinin Tahlili” başlıklı makalesiyle 1948 yılından sonra edebiyatçı ve şairlerin yaşanan baskıdan kurtulmak için bilinçli bir kimlik oluşturarak Filistin halkı üzerindeki etkilerini, Muîn Tevfik Bseiso’nun Gazze’deki durumu anlattığı el-Medînetu’l-Muhasara/Kuşatılmış Şehir adlı şiirini tahlil ederek ortaya koymaktadır. Prof. Dr. Huriye Martı